استانداردها

عرصه بندی کل مجموعه

تدوین برنامه فیزیکی موزه ها با توجه به ضرورت و دسته بندی فضاهای آنها برحسب خصوصیات عملکردی، میزان عمومیت یا ویژگی فعالیت ها و وسایل و تجهیزات مورد استفاده انجام شده است. برای عرصه بندی موزه و تقسیم بندی عناصر نمایش باید بین مجموعه اشیاء به نمایش درآمده، مدار بازدید یا محورهای هدایت و بخش های اطلاع رسانی هماهنگی به وجود آورد. در هر موزه ای به اعتبار و ارتباط با بازدیدکننده، سه عرصه ی مختلف وجود دارد:

عرصه عمومی: با دسترسی بی واسطه ی عموم مردم. شامل گالری ها، کتابخانه، آمفی تأتر و …

عرصه خصوصی: که میزان فضای ناچیزی نیاز دارد و شامل فضاهای اداری، انبارها، خدمات داخلی بنا و … می باشد.

عرصه عمومی- خصوصی: شامل فضاهای تحقیقاتی، آموزشی، رستوران ها، سرویس های بهداشتی و دیگر خدمات رفاهی می باشد.

می توان به اعتبار عملکرد نیز به عرصه بندی موزه پرداخت یعنی عملکردهای همسو و تقریبا مشابه را در عرصه ای واحد قرار داد. در این صورت موزه با عرصه های زیر تعریف خواهد شد:

۱- معرفی

۲- اداری و فنی

۳- پژوهشی

۴- آموزشی

۵- خدمات رفاهی و عمومی

6- خدمات پشتیبانی

در ذیل هر یک از عرصه های بالا به طور اجمال معرفی و مطالعات مربوط به آن ارائه می گردد.

عرصه معرفی

این عرصه شامل قسمت هایی از موزه می شود که به معرفی و نمایش آثار اختصاص دارد. در واقع مهمترین و اساسی ترین عرصه است که نقش آن مستقیما با استفاده کنندگان و بازدیدکنندگان از موزه می باشد. گالری ها، آمفی تأتر و کتابخانه از فضاهایی می باشند که این عرصه را تشکیل می دهند .

• گالری ها: قسمت مهم و نمایان عرصه معرفی گالری ها می باشند. که بر دو قسمتند: گالری های دائمی؛ که در آن آثار دائمی (که عموماً تغییر نمی کنند) به نمایش گذاشته می شوند، گالری های موقت که به طبع در آن آثار به صورت موقت و در زمان برپایی نمایشگاه موقت و موسمی به نمایش گذاشته می شوند.
• https://visual.ly/users/veramack8/portfolio

۲-آمفی تاتر (سالن چند منظوره) : از فضاهای مهم و با ارزش در هر موزه ای سالن چند منظوره است که تاثیر بسزایی در رشد و بالندگی وجوه اجتماعی این بنا دارد. نوع اجتماعاتی که در این سالن برگزار می شود عبارتند از: سمینار و کنگره و جلسات، تأتر و کنسرت و نمایشهای سینمایی. فضاهای این سالن عبارتند از: فضای اصلی تئاتر یا سالن اصلی، صحنه و قسمت نمایش، پشت صحنه، لابی و سرسرا.

۳-کتابخانه : امروزه هیچ موسسه آموزشی و پژوهشی بی نیاز از کتابخانه نیست. موزه ها نیز بنا به وظایف خاصی که بر عهده دارند (تهیه اشیاء تازه، نمایش و تحقیق در مورد آثار موزه ای) نیازمند کتابخانه ای مجهزند که به نحوی متناسب با نوع، اهداف و جامعه مراجعه کننده ی آن تشکیل شده، با زمان پیش رفته و نیازهای تحقیقاتی کارشناسان و متخصصان موزه و پژوهشگران را برآورده سازد. کتابخانه ها امروزه غیر از کتاب دارای مواد دیگری نیز می باشند. این مواد عبارتند از فیلم، اسلاید، سی دی، عکس، رومه، مجله، کتاب، نسخ خطی و … بدین ترتیب کتابخانه، در نظام اطلاع رسانی، وظایف متنوعی را بر عهده دارد. این کتابخانه گنجایش حدود ۸۰۰۰ جلد کتاب و بیش از ۱۰۰۰ جلد مجله علمی، گزارش، بولتن و رساله را داشته و از مخزن کتب و مجلات با دسترسی باز و بسته، قسمت مطالعه، اتاق کار و انبار تشکیل شده است.

عرصه اداری وفنی

خصوصیات فیزیکی اینگونه فضاها و سرانه زیربنای آنها از یکسو به نوع مسئولیت کارکنان بستگی دارد از سوی دیگر ناشی از نوع وسایل مورد نیاز و تجهیزات بکار رفته در آنها می باشد. با توجه به تنوع مسئولیت های محوله در ساختار عملیاتی موزه ها، کارکنان موزه را در این سطح می توان به طور مقدماتی در گروه های زیر طبقه بندی نمود:

گروه مدیریت شامل: مدیریت موزه و سرپرستان بخش های مختلف.

گروه متخصصین فنی و پژوهشی موزه که در آزمایشگاه در ارتباط با کارگاه های فنی و هنری و سایر امور تخصصی ویژه که در موزه ها اشتغال دارند.

کارکنان اداری شامل: دستیاران فنی و اداری شاغل در بخش های مختلف موزه.

کارکنان دفتری.

کارکنان فوق الذکر برحسب طبیعت فعالیت های عملیاتی موزه گروه بندی شده اند و طبیعی است که گروه بندی رسمی آنها بر اساس خصوصیات دقیق پرسنلی آنها و قوانین امور استخدامی امکانپذیر می باشد. از گروه بندی فوق در اینجا برای تدوین اصول عمومی حاکم بر ساختار فیزیکی موزه ها و برنامه ریزی فضایی آن استفاده می شوند.

عرصه پژوهشی

این عرصه شامل فضاهایی می باشد که پژوهشگران علاقمند به موضوعات مختلف هنری می توانند به طور نظری یا عملی تحقیقاتی را انجام دهند و از امکانات فراهم آمده در این بخش استفاده نمایند. عرصه پژوهشی شامل دو حوزه عمده پژوهشی می شود:  1- حوزه پژوهشی علمی ۲- حوزه پژوهشی نظری

برای نیل به اهداف پژوهشی در موزه، عرصه پژوهشی دارای فضاهایی از قبیل: دفتر مطالعاتی، آزمایشگاه ها و کارگاه های تخصصی می باشد.

عرصه آموزشی

آموزش علمی از ارکان مهم این مجموعه است که از طریق آن می توان هنر را بازشناسی و ترویج داده و در اختیار همگان قرار داد. این مهم از طریق بخش های آموزشی انجام می شود که وظیفه این بخش عمدتاً دایر کردن کلاسها و کارگاه های آموزشی در زمینه ی عکاسی، نقاشی، مجسمه سازی، معماری،  سینما و . می باشد. این بخش با توجه به اهداف و وظایف آن از فضاهایی مانند کلاس و کارگاه و آزمایشگاه تشکیل شده است.

عرصه خدمات رفاهی و عمومی

برای آنکه موزه ای برای بازدیدکننده از جذابیت خاص برخوردار باشد، پاسخگوی نیازهای اصلی و حیاتی او بوده و وی را در محیطی آشنا و راحت قرار دهد، بایستی بصورت آمیزه ای از فضاهای عمومی و خصوصی طراحی گردد، تا بازدیدکننده، ضمن فراموش کردن سردرگمی، در حالت تعادل قرار گرفته و با مردم و اشیاء در تماس بیشتری باشد. این کارکردها را فضای استراحت کوتاه مدت و مکانهای تفریح و تفرج تامین می نماید. از خدمات رفاهی و عمومی می توان از رستوران یا چایخانه، فروشگاه صنایع دستی و … نام برد.

https://www.mixcloud.com/VeraMack8/

عرصه خدمات پشتیبانی

ساختمان نیازمند فضاهایی جانبی است که هرچند مورد استفاده مستقیم قرار نمی گیرند اما در بالا بردن کیفیت زیستی فضاهای اصلی نقش مهمی بازی می کنند، این عرصه شامل فضاهای: نگهبانی، انبار، تاسیسات، کنترل مدار بسته، خدمه، پارکینگ و فضای سبز است.

۱- انبار : تا سالها قبل انبار کردن در موزه ها به این صورت بوده است که تنها اشیایی را که می توانند در گالریها به نمایش بگذارند قرار می دادند و سایر اشیاء را که امکان نمایش نداشت، در انبار نگهداری می کردند، اکنون به این نتیجه رسیده اند که انبار راکد نداشته باشند و تمام مواد اهمیت بخصوصی برای استفاده دارند. به طور کلی، تنها سه دسته از اشیاء و مواد احتیاج به انبار شدن دارند- موارد مورد مطالعه- موارد امانتی برای امانت کردن (به مدارس و دانشگاه ها)- اشیاء عبوری موزه ها که احتیاج به انبار موقت دارند برای وقتی که اشیاء یک نمایشگاه جدید را جمع آوری و نگهداری می کنند و یا اینکه نمایشگاه قبلی را جمع می کنند.

2- نگهبانی : موزه ها و گالری های هنری حاوی اشیاء با ارزش هستند. حتی بعضی از آنها دارای اشیاء بی قیمت هستند و باید از بالاترین سطح امنیت ممکن برخوردار باشند. به طور سنتی این کار به نگهبانان و سرپرستان محول شده است. در این حالت مهم است که گالری ها طوری طراحی شوند که شخص نگهبان از مکان خود بیشترین دید را داشته باشد. در روشهای مدرن، شخص هنوز مهمی است ولی توسط وسایل مکانیکی و الکتریکی مجهز می شود.

۳- پارکینگ : یکی از اساسی ترین مسائل پشتیبانی در موزه ها پارکینگ است که باید به آن توجه کامل نمود. پارکینگ در موزه از سه قسمت تشکیل می شود: پارکینگ کارمندان، پارکینگ برای اتوبوسهای سیاحان و مدارس، پارکینگ برای اتومبیل های شخصی.

۴- تاسیسات : از فضاهای جانبی که در کیفیت بخشی به فضاهای مورد استفاده نقش مهمی دارد، فضای تاسیساتی است. موتورخانه مرکز تاسیسات گرمایی و تهویه مطبوع موزه می باشد.

۵- فضای سبز : زیبایی یک موزه چنانچه با باغ و چمن احاطه شده باشد، دو چندان خواهد شد و اگر آب و هوای مساعدی را در اختیار داشته باشیم، می توانیم از این امتیاز جهت ارائه پاره ای از نمای نمایشگاه ها استفاده نماییم. شاخه درختان در اطراف موزه به عنوان صافی موثر طبیعی گرد و غبار و مواد شیمیایی که سبب آلودگی می شوند، بکار می رود و همچنین در تنظیم رطوبت هوا موثر است.  همچنین زمین اطراف موزه می تواند به عنوان یک بخش زمینه بکار گرفته شود و در فاصله مناسبی از موزه، بخشهای تجهیزات و خدماتی را که بدلایل بسیار وجودشان در ساختمان اصلی موزه نامطلوب و خطرناک است بنا نمود. چنانچه موزه در خیابانی پر رفت و آمد واقع شود همواره مصلحت آن است که موزه با ردیفی از درختان انبوه، از وسائط نقلیه جدا شده و در دنج ترین گوشه بستر تعبیه گردد.

https://slides.com/veramack8

مطالعات استانداردها و روابط در طراحی گالری و موزه

موزه‌ها و گالري‌ها

براي نمايش آثار هنري و اشياء با اهميت از نظر علمي و فرهنگي، سازمان بايد از آنها در برابر آسيب، خطر سرقت، رطوبت، خشكي نور خورشيد و گرد و غبار مراقبت كرده و آنها را در بهترين نور و نما، نشان دهد. اين امر زماني حاصل مي‌شود كه مجموعه به:

الف) اشياء تحت مطالعه و بررسي

ب) اشياء نمايشي تقسيم مي‌شود

نمايشگاه‌ها بايد به نحوي برگزار شوند كه عمومي مردم بتوانند آثار را بدون هيچ مشكلي تماشا كنند. اين امر مستم آن است آن است كه اين اشيا با دقت انتخاب شوند و در فضاهايي مناسب و متنوع ارائه شوند.

در نمايشگاه‌هاي هنري، تا حد امكان بايد براي هر دسته از تصاوير و تابلوها، يك اتاق مجزا اختصاص داده شود. براي اين كار بهتر است از اتاق كوچك استفاده شود. با اين كار، سطح ديوار بيشتر از سطح كف خواهد بود. اتاق‌هاي بزرگ فقط براي تصاوير بزرگ لازم هستند.

زاويه‌ي ديد انسان از 27 درجه بالاتر از سطح چشم آغاز ميشود. براي يك فرد بيننده در حالت ايستاده، اين بدان معناست كه تصاوير نورپردازي شده بايد 10 متر دورتر از فرد و از بالا آويزان شود ولي لبه آن نبايد بيشتر از 90/4 متر بالاتر از سطح چشم و لبه پايين آن بايد تقريباً 70 سانتي‌متر پايين‌تر قرار بگيرد. بهترين شرايط آويزان كردن تصاوير كوچك، نقطه‌ي تاكيد (سطح افق در تصوير) در سطح چشم است.

براساس آزمايشات انجام شده در بوستون؛ فضاي مطلوب براي تماشا كردن بين 30 تا 60 درجه بالاتر است از نقطه‌اي كه در وسط كف قرار دارد. اين مسأله نشان مي‌دهد كه براي تصاوير، ارتفاع 13/2 متر و براي تنديس، طيف ديد 65/3-3 متر لازم است.

جدول(7-1) نكات حائز اهميت در طراحي موزه از نگاه ناظر دروني

منبع: براسای پردازش اطلاعات از نگارنده برگرفته از ( طالبیان ، نیما ، 1390، 170 ) و  (یاوری ، حسین ، رجبی ، زینب ، 1389 ،17)

جدول (7-2)نكات جائز اهميت در طراحي موزه از نگاه ناظر بيروني

 منبع: براسای پردازش اطلاعات از نگارنده برگرفته از ( طالبیان ، نیما ، 1390، 170 ) و  (یاوری ، حسین ، رجبی ، زینب ، 1389 ،17)

گالری ها
گالری ها که برای نمایش آثار هنری و اشیاء فرهنگی و علمی مورد استفاده قرار می گیرند باید دارای شرایط زیر باشند:
- از نظر حفاظت در مقابل خرابی، ی، آتش سوزی، رطوبت، خشکی بیش از حد، نور شدید آفتاب و گرد و غبار مطمئن باشند.
- در شرایط عادی، زاویه ی دید انسان (۵۴ یا ۲۴ درجه به بالای سطح تراز چشم) در مورد تصویری که در فاصله ی ۱۰ متری قرار داشته و سطح آن کاملا روشن است موقعی حاصل می شود که ارتفاع تصویر آویخته شده ۴۹۰۰ میلیمتر در بالای سطح دید و ۷۰۰ میلیمتر به پایین سطح ادامه داشته باشد. تنها در مورد تصاویر بزرگ چشم انسان مجبور است از پایین تصویر تا به بالای زاویه ی دید حرکت کند. بهترین موقعیت برای نصب تصاویر کوچک (نقطه تاکید: سطح افق در تصویر) عبارت از محلی هم تراز با دید تماشاگر است.
-اشیاء مورد نمایش باید طوری قرار داده شوند که بدون زحمت در معرض دید مردم قرار بگیرند.

آمفی تئاتر
باید توجه داشت که آمفی تئاتر جدا از مسیر عادی بازدیدکنندگان باشد، نزدیک به سالن اصلی ورودی و یا مستقیماً بدان راه داشته باشد. کاملا مجهز به وسایل ایمنی باشد. (درهای اضافی، سیستم مستقل برق، از نظر گرما و سر و صدا از بقیه بخش های ساختمان جدا باشد و …)
- طراحی فضای مناسب جهت دستگاه های نمایش فیلم، اسلاید و … از نیازهای این سالن است.
- خروجی ها باید به طرف بیرون باز شده و مطابق با تعداد افراد و طول مسیر حرکت آنها طراحی شوند.
- ارتفاع درها نباید از ۲۲۰ سانتیمتر کمتر باشد.
- عرض کریدورها ۱۱۰۰ میلیمتر برای تا ۱۰۰ نفر، ۱۶۰۰ میلیمتر برای تا ۲۵۰ نفر باید باشد.
- پلکان با عرض ۱۱۰۰ میلیمتر برای تا ۱۰۰ نفر، ۱۶۰۰ میلیمتر برای تا ۲۵۰ نفر باید باشد.
- حداقل ارتفاع پله ها ۱۴ سانتیمتر و حداکثر ۱۸ سانتیمتر باید در نظر گرفته شود.
- برای کوتاه کردن زمان انعکاس صوت، حجم محوطه به ازای هر صندلی ۱۴/ ۵/۷ مترمکعب می باشد.
- از طرح دیوارهای قوسی و سهمی و دیوارهایی به شکل مقعر خودداری شود.
- سرانه سالن نمایش بدون احتساب فضای صحنه ۱/۱ متر مربع برای هر نفر می باشد.
- اگر برای هر ۴-۳ راهرو یک در خروجی جانبی به عرض ۱ متر در نظر گرفته شود، به ازا هر راهرو ۲۵ صندلی مجاز است.
- خط دید هر تماشاچی بایستی ۱۲ سانتیمتر بالاتر از چشم تماشاچی ردیف جلو باشد.
- حداکثر فاصله آخرین ردیف از خط جلوی صحنه ۲۴ متر می باشد.
- همچنین می بایست به گونه ای طراحی شود که بتوان صحنه را از هر جای سالن به وضوح و به خوبی دید یعنی باید تطابقی بین عمق و عرض آن موجود باشد.
- صحنه های بدون بسط و گسترش مساحت کمتر از۱۰۰ ترمربع، سقف صحنه کمتر از ۱ متر بالاتر از قسمت فوقانی جلوی صحنه است.
-نسبت ارتفاع جلوی صحنه به عرض، باید ۶: ۱ باشد.
- فاصله لبه نشیمن هر صندلی تا پشتی صندلی جلویی برای صندلی های ثابت حداقل ۶۰ سانتیمتر و برای صندلی های تاشو حداقل ۴۰ سانتیمتر باید باشد.
- حداقل عرض صندلیها از محور تا محور دسته ی صندلی نباید از ۵۰ سانتیمتر کمتر باشد و حداقل عمق نشیمن صندلیها نباید از ۴۰ سانتیمتر کمتر باشد.
- ارتفاع اتاق پروژکسیون نباید از ۵/۲ متر کمتر باشد.

کتابخانه
-مهمترین نکته ای که در طراحی اولیه ی کتابخانه باید مورد توجه قرار گیرد، آرامش و سکوت و محیط مطبوع آن است که هم به محل استقرار آن در مجموعه و هم به مصالح به کار رفته در آن مربوط می شود.
- تابش مستقیم نور خورشید از کتابخانه نامطلوب است. لذا حتی المقدور سعی شود نور کتابخانه از طریق جبهه شمالی تامین شود.
- از آشکارسازهای گرما و دود استفاد شود، از روش آب پاشیدن دوری کنید زیرا آسیب آن برای کتاب بیش از آتش است.
- در بخش کتب مرجع برای هر ۱۰۰۰ جلد کتاب مساحت ۱۰ متر مربع اختصاص داده می شود.
- در فضای دسترسی باز؛ ۱۵ متر مربع بر ۱۰۰۰ جلد کتاب (حداقل ۱۰۰ متر مربع) اختصاص داده می شود.
- میز مطالعه برای خواننده کتاب ۶۰۰×۹۰۰ میلیمتر مربع است و به ازا هر نفر ۲۵/۲ متر مربع فضا برای مطالعه اختصاص داده می شود.
- فضای میان قفسه ها باید حداقل ۴/۱ -۳/۱ متر عرض داشته باشند.
- راهرو میان قفسه ها نباید بیش از ۳ متر طول داشته باشند.
- همه ی کتابخانه ها به یک اتاق کار کوچک (۱۰ متر مربع) و انباری کتاب مجهز به قفسه بندی (۵ متر مربع) نیاز دارند.

اداری

مبلمان فضاهای اداری استاندارد، شامل میزها و قفسه ها، تحت تاثیر نوع مشاغل کارکنان آن است. اینگونه مبلمان ها می باید از انعطاف پذیری کامل برخوردار باشد و قابلیت پذیرش تغییرات آتی را داشته باشد. پیش بینی فضای لازم برای سایر وسایل و تجهیزات ویژه مانند: ماشین های الکترونیکی، دستگاه کپی و غیره ضروری است.

پژوهشی
مساحت آزمایشگاه ها باید متناسب با اندازه موزه باشد و فضایی که به این منظور اختصاص می یابد باید وسیع بوده، از نور کافی و جریان هوای مناسب برخوردار باشد. همچنین به تمامی امکانات پیشگیری در برابر ی و آتش سوزی مجهز بوده و به آسانی از درون و برون موزه قابل دسترس باشد.

آموزشی
در فضاهای آموزشی مسئله ی نور همیشه حائز اهمیت است.
در صورتی که عمق کلاس از ۵/۶ متر بیشتر باشد حداقل عرض پنجره باید ۲۰/۱ متر و ارتفاع آن ۲ تا ۵/۲ متر باشد. ضمناً تابش نور باید از سمت چپ صورت گیرد.

انبار
- بسیاری از موزه ها برای جلوگیری از مسائل ناشی از فشار و بار سنگین بر ساختمان طبقه زیرین آن را بعنوان انبار مورد استفاده قرار می دهند.
- در سیستم انبار و نگهداری متحرک بافته های تخت، فاصله عمودی بین دو میله افقی موجود در هر واحد، باید به گونه ای در نظر گرفته شود که با اندازه بافته هایی که بر روی آنها انداخته خواهد شد، متناسب باشد. فاصله بین ریلها در سقف برای بافته های سبک، ۱۵ سانتیمتر و برای بافته های سنگین با حجم زیاد، ۲۰ سانتیمتر مناسب است. فاصله بین انتهای شی آویزان با کف اتاق برای گردش هوا باید ۶۰ سانتیمتر در نظر گرفته شود. همچنین فضای پیش بینی شده در وسط اتاق باید به اندازه ای باشد که بتوان هر واحد را به راحتی در معرض نمایش گذاشت.

پارکینگ
- لازم است پارکینگ کارمندان از پارکینگ عمومی مجزا گردد و حتی الامکان فضایی سرپوشیده و یا حداقل سایه افکن (خصوصا برای پارکینگ کارمندان که ماشین مدت زیادی پارک می گردد) در نظر گرفته تا از تابش آفتاب و نیز ریزش نزولات آسمانی محفوظ باشد.
- ورودی سواره حداقل ۱۵۰ متر از تقاطع خیابان فاصله داشته باشد، یا از لاین کند شونده برای دستیابی به ورودی استفاده شود.

تاسیسات

محل ساختمان تاسیسات باید به گونه ای طراحی شود که امکان دسترسی سواره و پیاده به آن میسر باشد و دور از گالری ها و موزه باشد تا الودگی های صوتی و هوایی آن مزاحمت ایجاد نکند.

شکل (7-1): استانداردها

برنامه ریزی فیزیکی

تعداد مراجعان این مجموعه بر مبنای تعداد مراجعان و گردشگران مجموعه های تاریخی وگردشگری شهر تبریز در نظر گرفته شده است. این تعداد در سایت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تبریز 20000 نفر در سه ماهه اول سال که بیشترین آمار بازدیدکنندگان را داراست، عنوان شده است. از این رو تعداد بازدیدکنندگان روزانه 200 نفر تخمین زده شده است که با در نظر گرفتن تعداد کارمندان و پرسنل اداری، این مجموعه برای 400 نفر طراحی شده است. سرانه ها و استاندارد های عددی و معیار های طراحی مورد استفاده در محاسبات از جزوه مبانی طراحی معماری(کاربری فرهنگی موزه) تالیف دکتر نادر روزرخ  استخراج شده است.

نمودار (7-3): فضاهای سرپوشیده ساختمان

نمودار (7-4): فضاهای باز

جدول (7-1): ضوابط رسمی کشور

جدول(7-2):محاسبه زیر بنای گروه اصلی

 جدول(7-3):محاسبه زیر بنای گروه وابسته اصلی  جدول(7-4):محاسبه زیر بنای گروه رفاهی

جدول(7-5):محاسبه زیر بنای گروه پشتیبانی

جدول(7-6): محاسبه زیر بنای فضاهای گردش